Gemi adamları; bir gemide ücret karşılığı vazifeli olan kişileri ifade eder. Tayfa, zabit, stajyer, yardımcı zabit ve diğer yardımcı hizmet personelleri bunlardandır. 854 sayılı Deniz İş Kanunu gemi adamları hakkında ve bunların işverenleri hakkında tatbik edilir.

Her gemi adamı, vazifesi gereğince resmi bir unvana sahiptir. Bu, ‘yeterlilik’ olarak tanımlanır.

Her geminin büyüklüğüne, sınıfına ve bayrağına göre belli sayıda personel ile donatılması bir zorunluluktur.

‘Gemi adamı’ tanımı muhtelif kanunlarda yer alır. Gemide bir hizmet akdine dayanarak çalışmakta olan kimseler gemi adamı muhtevasına girer.

Gemi adamı olabilmek için gerekli şartların ilki Türk vatandaşı olmaktır. Türk vatandaşı olmayan kişiler de –istisnâen- ülkemizde yahut Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetinde denizcilikle eğitim görmüşse gemi adamı olabilir.

Ayrıca Gemiadamları Yönetmeliği’nde; asgarî diploma, çalışma süresi, yaş gibi faktörler belirtilmiştir. Gemi adamı statüsünde sayılabilmek için bu şartlara da sahip olmak gerekir. Kişi, sağlık durumunun deniz hizmetine uygun olduğunu belgelerle ispat edebilmelidir.

Öte yandan gemi adamı olmak isteyen kişinin, Türk Ceza Kanunu’nda zikrolunan şu suçlardan biriyle hükümlü bulunmaması gereklidir:

1. Uyuşturucu ticareti ve îmâli,
2. İnsan ticareti,
3. Göçmen kaçakçılığı,
4. Anayasal düzene, devlet güvenliğine, devlet sırlarına, milli savunmaya, anayasal düzenin işleyişine karşı irtikâb edilen suçlar,
5. (m. 50).

Gemi adamlarının sicilleriyle ilgili belgeler ve kayıtlar Türk gemiadamları kütüğüne konulur. Bu alanda; gemiadamı yeterlik belgesi, gemiadamları liman sicil dosyası ve gemiadamları liman kütük defteri düzenlenir. Bunlardan son ikisini liman başkanlıkları düzenler ve muhafaza eder.

gemiadamı yeterlik belgesi sicil kayıtları, bilgisayar ortamında Deniz ve İçsular Düzenleme Genel Müdürlüğü’nce saklanır. (m. 72).

Tüm bunlardan yola çıkarak deniz iş hukuku bakımından gemi adamının nitelikleri şöyle özetlenebilir:

• İş sözleşmesine bağlı çalışması gerekir. Zira gemi adamları birer işçidirler. Bu sıfat ancak iş sözleşmesi ile kazanılır. İşveren ile gemi adamı arasında böyle bir sözleşme düzenlenmemiş ise Deniz İş Kanunu uygulanamaz.
• Ayrıca gemi adamının, bizzâtihî bir gemi içinde çalışması lâzımdır.
• Yönetmelikte belirlenmiş olan vazifeler için gemi adamı yeterliliği bulunmalıdır. Hemşire ve doktor gibi bazı personellerin deniz ve gemiyle ilgisi olmamasına rağmen bunlar da gemi adamı sayılmıştır. Bu bir istisnâdır. Çalışan görevinin denizle alâkalı olup olmaması, sözleşme türü fark etmeksizin gemide çalışmak yeterlidir.

1.  Kaptan

Deniz ticaret hukukunda en önemli kişilerden biri kaptandır. Geminin sevkiyle ve gemiyi idare etmekle görevli kimseye kaptan denir. Sefer sırasında geminin tek hâkimi kaptandır.

Kaptanı donatan tâyin eder. Donatma iştirâkinde ise kaptanın tâyini gemi müdürünce gerçekleştirilir. Her kaptanın, yapacağı sefer doğrultusunda belirli bir ehliyete sahip olması gerekir. Bu, 31.7.2002 tarihinde rürürlüğe girmiş olan ‘Gemi Adamları Yönetmeliği’nde düzenlenmiştir.

Kaptanın hukuki konumu ise Ticaret Kanunu 972-1015. Maddelerince düzenlemeye tâbî tutulmuştur. Ayrıca kaptan Deniz İş Kanunu’nun hükümleriyle de yükümlüdür.

a.    Kaptanın Görevleri

• Yola çıkmadan evvel geminin yola ve denize elverişli olmasını sağlamak kaptanın ilk görevleri arasındadır.
• Ayrıca kaptan; yüklere, gemi adamlarına ve gemiye ait belgeleri gemi içerisinde bulundurmaktan sorumludur. (M. 974).
• Yüklerin yüklenmeleri, boşaltılmaları ve istiflenmeleri esnasında da gerekli özeni göstermek, nezâret etmek kaptanın görevleri içerisindedir. (M. 975).
• Gemi kalkışa hazır olduğunda kaptanın ilk fırsatta yola çıkması gerekir. (M. 977).
• Yolculuk boyunca kaptan, bulunduğu memleket mevzuatı doğrultusunda hareket etmekle mükelleftir. Âcil bir sebep olmadığı müddetçe her zaman gemide hazır bulunması mecburidir.
• Tehlike ânında gereken önlemleri almak yine kaptanın sorumluluğundadır.
• Öte yandan gemi jurnalini tutmak kaptanın bir başka vazifesidir. (M. 978, 979, 980).
• Yolculuk esnasında gerçekleşen tüm kazaların kaptan tarafından gemi adamlarının tamamıyla veya bunların içinden bir bölümünün iştirâki ile mahkemede tespit ettirilir. (M. 982). Kazanın türü ve sonucu fark etmez. Yük veya gemi hasara / ziyana uğramış olabilir. Gemi bir barınma limanına girebilir yahut farklı bir zarar tahakkuk edebilir. Her hâlükârda kaptanın ve gemi adamlarının kazayı mahkemeye intikal ettirerek gerekli tespitin yapılmasını sağlamaları lâzımdır.
• Bu tespit kaza sonrası varılan ilk limanda gerçekleştirilir. Bu suretle deniz raporu düzenlenir ve zararlar nedeniyle meydana gelen ihtilaflarda bu rapor delil teşkil eder.

b.   Kaptanın Yetkileri

Kaptanın kanundan doğan temsil yetkisi vardır. Kaptan; yük ile ilgili şahısları, taşıyanı, donatanı temsil eder.

• Kaptanın Donatanı Temsil Yetkisi:

Gemi, bağlama limanındayken ve sefer sırasında kaptan donatanı temsil etmekle yükümlüdür. Bu itibarla kaptan; bağlama limanında tayfa tutabilir. Gemi alacaklısı olan hak sahipleri donatan aleyhine bir dava açacak olurlarsa onu temsilen davaya katılabilir.

Gemi bağlama limanının dışındayken yolculuğun selâmetle icrâsı ve geminin muhafazası için her türlü tasarruf ve muamelede bulunmak kaptanın görevidir. (M. 987/1).

Ayrıca kaptan navlun sözleşmesi yapma hakkına da sahiptir. Kredi muamelelerine gelince; bunlar, muamelenin zaruri olması hâlinde yapılabilir. (M. 988/1).

Kredi veren şahıs bu zarureti tahkik etmeli ve ona göre muamelede bulunmalıdır.

• Kaptanın Taşıyanı Temsil Yetkisi:

Gemi ister yolculukta, ister bağlama limanında olsun; konişmentonun tanzim ve imza edilmesi konusunda kaptanın taşıyanı temsil yetkisi mevcuttur. (M. 1097/IV).

• Yük ile İlgili Kişileri Temsil Yetkisi:

Kaptan bu kişilerin menfaatlerini koruyabilmek için yüke bakmak ile mükellef tutulmuştur. Herhangi bir ziyânın önüne geçmek veya azaltmak gerekiyorsa özel tedbirler almak kaptanın görevidir.

Kaptan bu gibi durumlarda gerekiyorsa deniz ödüncü alabilir veya yükü satabilir. (M. 995).

2.  Zabitler

Bunlar, aldıkları eğitim doğrultusunda makine ve güverte zabiti olarak iki gruba ayrılır. İdarenin belirlemiş olduğu yönergeler çerçevesinde düzenlenen eğitim, sınav ve deniz hizmetiyle birlikte zabitlerin yetkileri terfi edebilir.

a.    Güverte Sınıfı Zabitler

• Vardiya zabiti ,
• Uzak yol vardiya zabiti
• Sınırlı vardiya zabiti ,
• Birinci zabit,
• Uzak yol birinci zabit,
• Sınırlı kaptan ,
• Kaptan,
• Uzak yol kaptan.

b.   Makine Sınıfı Zabitler

• Makine zabiti ,
• Uzak yol vardiya mühendisi,
• Sınırlı makine zabiti ,
• İkinci makinist,
• Uzak yol ikinci mühendis,
• Sınırlı başmakinist ,
• Başmakinist,
• Uzak yol başmühendis.

3.  Yardımcı Zabitler

Bunlar ise; elektrik zabiti, telsiz zabiti olarak sıralanır.

4.  Stajyerler

Makine veya güverte zabiti olmak için gerekli eğitimi görmekte olan personele stajyer denir.

5.  Tayfalar

Bunlar da yine makine ve güverte sınıfı tayfalar olarak ikiye ayrılır.

• Miço: Tayfa yamağına miço denir. Miçolar için artık gemi adamı yeterliliği düzenlenmemekte olup, bu uygulama kaldırılmıştır.
• Gemici,
• Usta gemici,
• Güverte lostromosu (Bosun, reis)
• Silici (Bu personel için de gemi adamı yeterliliği düzenlenmez.)
• Yağcı,
• Makine lostromosu.

6.  Yardımcı Hizmet Personelleri

Kamarot, elektronikçi, elektrikçi aşçı bunlara örnek gösterilebilir. Bu kişiler geminin kullanım amacına katkıda bulunurlar ve o yüzden gemi adamı statüsündedirler. Ayrıca; sağlık memuru, temizlikçi, müzisyen gibi kişiler de gemi adamı olarak kabul edilir. Zira bunlar da belli bir iş sözleşmesi ve ücret muvacehesinde çalışır. Doğrudan gemiyle ve denizcilikle ilgileri bulunmasa bile gemi hesabına çalıştıklarından dolayı gemi adamı sayılmışlardır.